Teangacha "na nOIleán seo"

Ceist: Cén áit ina mbeadh Ard-choylargh Oileán Mhanainn, Taoiseach na hÉireann, Báille Gheansaí, Céad Aire na hAlban agus Príomh Aire na Breataine bailithe le chéile? Freagra: Comhairle na nOileán.

Mar chuid de Chomhaontú Aoine an Chéasta i 1998, bunaíodh “An Chomhairle Briotanach-Éireannach” nó “Comhairle na nOileán” mar a thugtar uirthi go minic.

Is ainmhí aisteach neamhshiméadrach í an Chomhairle. Tá dhá rialtas cheannasacha – Éire agus an Ríocht Aontaithe- mar bhaill, ach tá rialtais agus feidhmeannais ó réigiúin eile sna “hOileáin Bhriotanacha” mar bhaill chomh maith: Oileán Mhanainn, Geirsí, Geansaí, an Bhreatain Bheag, Tuaisceart na hÉireann agus Albain. Níl Oileán Mhanainn nó Geirsí nó Geansaí sa Ríocht Aontaithe nó san Aontas Eorpach, ach is réigiúin iad atá spleách ar Choróin nó ar Rialtas na Ríochta Aontaithe. Cuireadh Comhairle na nOileán ar bun go príomha le hAontachtaithe an Tuaiscirt a shásamh, toisc go raibh Comhairle Aireachta Thuaidh-Theas (le béim ar chomhoibriú idir an Tuaisceart agus an Deisceart) le bunú ag an am céanna. Dar leis na hAontachtaithe, léireodh Comhairle na nOileán ionannú leis na codanna eile de na “hOileáin Bhriotanacha”. Is fearr leo an “East-Westery” ná an “North-Southery”, lá ar bith!

Cé gur rinneadh dochar do chlú Tony Blair mar gheall ar an ionradh tubaisteach ar an Iaráic, ní mór a chuimhneamh gur thug sé athruithe suntasacha bunreachtúla isteach sa Ríocht Aontaithe ag deireadh na 90idí, ag cruthú parlaiminte i nDún Éideann agus comhthionól i gCardiff agus i mBéal Feirste. Thug an déabhlóid chumhachta seo deis do Rialtas Bhaile Átha Cliath a gcaidrimh féin a bhunú lena gcomharsana ceilteacha.

Níl cumhachtaí reachtaíochta ag Comhairle na nOileán, ach fóram atá inti ina ndéanann na baill comhoibriú i réimsí atá sonraithe: Drugaí, Turasóireacht, Cuimsiú Sóisialta agus Teangacha Mionlach/Neamhfhorleathana san áireamh.

Siad na teangacha mionlach/neamhfhorleathana a fhaightear i náisiúin/réigiún na Comhairle ná: Gaeilge, Albainis Uladh, Gàidhlig na hAlban, Albainis, Breatnais, Manainnis, Coirnis, Jerrais agus Guernésiais. Is teangacha ceilteacha iad an Ghaeilge, Gàidhlig na hAlban, an Mhanainnis, an Bhreatnais agus an Choirnis. Is teanga Ghearmánach í an Albainis. Tá Jerrais agus Guernésiais mar theangacha nó canúintí Normannacha/Fraincise, atá imithe i léig don chuid is mó. Ní chloisfidh tú mórán de Jerrais á labhairt anois má thugann tú cuairt ar Oileán Geirsí- áit ar leith, le tréithe den Fhrainc agus den Bhreatain araon le sonrú inti.

Níos cóngaraí do bhaile, tá Yn Bunscoil Gaelgagh ar Oileán Mhanainn, in aice le gort Tynwald, ina mbíonn páistí á dteagasc trí mheán na teanga. Fuair an cainteoir dúchais deireanach, Ned Maddrell, bás i 1974, ach tá iarrachtaí á ndéanamh anois chun an teanga a athbheochan. Nuair a thug de Valera cuairt ar an oileán sna 1940idí, bhí sé in ann bheith ag comhrá le cainteoirí Manainnise. Chuaigh an Coimisiún Béaloidis thall chun taifead a dhéanamh ar chainteoirí ag an am. Ghlac roinnt Manannach páirt i bhFéile Cholmcille ar Oileán Muile i 2007, ina measc Phil Gawne MHK, Aire Talmhaíochta Mhanainn (agus cainteoir Mhanainnis) agus Paul Rogers, oide sa Bhunscoil.

Tá stádais éagsúla ag na teangacha mionlach i réigiúin éagsúla Chomhairle na nOileán. I bPoblacht na hÉireann mar shampla, is teanga náisiúnta agus oifigiúil í an Ghaeilge faoin mBunreacht, le haitheantas reachtúil trí Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003. Sa Bhreatain Bheag, ní mór cothrom na féinne a thabhairt don Bhreatnais san earnáil phoiblí, sa mhéid go bhfuil sé praiticiúil sin a dhéanamh, de thoradh an Achta um Rialtas na Breataine Bige 1998. Ach tá neart cainteoirí Breatnaise ar fud na tíre. Tá creatlach reachtúil ann le hiarraidh ar chomhlachtaí poiblí scéimeanna teanga a hullmhú, mar atá sa Phoblacht.

In Albain, ritheadh Acht na Gàidhlig (Albain) i 2005, a chuir Bord na Gàidhlig ar bhonn reachtúil, agus an cúram air Plean Náisiúnta don teanga a hullmhú. Tá cuid mhaith forbartha fós le déanamh, agus tá líon na gcainteoirí sách íseal. Bíonn an teanga á labhairt go fóill ar na hoileáin iartharacha ach go háirithe, ach tá borradh le feiceáil sna healaíona, i gcúrsaí oideachais agus sna meáin. Tá Sabhal Mòr Ostaig, an Coláiste ceannródaíoch Gàidhlig, lonnaithe ar an Oileán Sgitheanach. Cothaíonn an t-eagras Colmcille naisc le Gaeilge na hÉireann. Tá meánscoil i nGlaschú, agus tá Oifigeach Gàidhlig ceaptha anois san Ollscoil ansin.

Ceisteanna sainiúla iad stádas oifigiúil na Gaeilge i dTuaisceart Éireann agus cás na hAlbainise. Ach tá an Chairt Eorpach um Theangacha Neamhfhorleathana dearbhaithe ag an Ríocht Aontaithe do na teangacha seo a leanas: Gaeilge (i dTuaisceart Éireann), Albainis (sa Tuaisceart agus in Albain), Gàidhlig na hAlban, Breatnais, Coirnis agus Manainnis (thar cheann Rialtas Oileán Mhanainn). Cén buntáiste a bheidh le feiceáil?

(Foilsíodh an t-alt seo i mBeocheist an Irish Times ar an 8 Nollaig 2009)

An Bhanríon a chumhdach

“Fairis sin, iarraimid ort gach uile Rí, Ruire agus Rófhlaith Críostaí a choimeád agus a chumhdach; agus go mór mór do sheirbhíseach ELIZABETH ár mBanríon; ionas go mbímid ár rialú féin go diaga agus go suaimhneasach…”.



Seo mar a théann an phaidir don Teaghlach Ríoga i leagan Gaeilge Leabhar na hUrnaí Coitinne de chuid Eaglais na hÉireann 2004. Chuirfeadh a leithéid gliondar ar mhórán Gaeilgeoirí is dócha, agus ní dócha go n-úsáidtear an phaidir chéanna go rómhinic (tá paidir ar son an Uachtaráin i bhfeidhm sa deisceart, áit ina mbíonn formhór sheirbhísí Gaeilge na heaglaise ar siúl).

Ar chúinsí intuigthe staire, bíonn nasc an-tréan idir an Caitliceachas Rómhánach, an náisiúnachas agus an Ghaeilge, rud a fheictear, mar shampla, sna hAifrinn Ghaeilge a bhíonn mar chuid lárnach i mórán de na féilte cultúrtha teanga agus ceoil timpeall na tíre.

I gcomhthéacs ráitis dhiúltacha i leith na Gaeilge a bheith déanta ag roinnt polaiteoirí sinsearacha aontachtacha, chas toscaireacht ó Eaglais na hÉireann le hionadaithe polaitiúla Aontachtacha ón UUP agus an DUP, faoi seach, ag tús na bliana seo. Chuir an toscaireacht cáipéis faoi bhráid na bpolaiteoirí, ag cur ina luí orthu a gcreideamh go bhféadfadh suim sa Ghaeilge a bheith ag teacht le Protastúnachas agus/nó le dearcadh polaitiúil aontachtach, agus go bhféadfadh ceangail le Gàidhlig na hAlban, Gaeilge Oileán Mhanainn, an Bhreatnais agus an Choirnis a bheith mar bhealaí le naisc a chruthú leis na réigiúin eile sa Ríocht Aontaithe/ar na hoileáin seo (féach http://www.ireland.anglican.org/cmsfiles/pdf/Information/Submissions/Ch_Soc/coiirish.pdf).

An féidir a rá go fírinneach go raibh spás i saol na Gaeilge do Ghaeilgeoir le hionannas aontachtach le blianta anuas- céard a bheadh le rá ag aontachtach le Gaeilge? Dar le Gordon McCoy, tuaisceartach a thabharfadh “aontachtach le ‘a’ beag” air féin, bíonn baint láidir ag an scolaíocht le cothú ionannais- is cuimhin leis “Upon Westminster Bridge” a fhoghlaim de ghlanmheabhair ar scoil, ach gan mórán faoi stair nó filíocht na hÉireann a fhoghlaim ansin. Mhothaigh sé “offshore” agus nuair a thosaigh sé ag obair, thug sé aghaidh ar Londain, “croí lár an domhain” dó ag an bpointe sin. Ar ais in Éirinn dó, áfach, bhí sé deacair ionannú a dhéanamh leis an áit ina raibh sé lonnaithe, gan suim aige san Ord Oráisteach agus a leithéid. Na greannáin a léigh sé, cláracha a chonaic sé ar an teilifís, ba as Sasana a thagaidís- faic ag tarlú ina áit féin ach na trioblóidí!

Is cuimhin leis iontas a bheith air nuair a chonaic sé seacht n-iomann le teidil Gaeilge sa seanchló Gaelach sa Church Hymnal a bronnadh air ag a chóineartú (nuair a bhí sé 13 bliain d’aois). Tríd an cheol, Clannad agus a leithéid, músclaíodh suim ann sa Ghaeilge. Bhí gliondar air nuair a fuair sé amach go raibh ciall teanga sna logainmneacha - bhí sruthán in aice lena theach agus ar an bhruach ansiúd, bhí baile fearainn ann darbh ainm Baile an Chlocháin- “townland of the stepping stone”. Bhí a shloinne féin McCoy-Mac Aoidh- sothuigthe sa Ghaeilge. Sna bealaí seo, bhí sé in ann an Ghaeilge a shamhlú lena áit agus a dhúchas féin, agus diaidh ar ndiaidh chabhraigh an Ghaeilge leis bheith níos sásta a bheith anseo. Nuair a thug sé cuairt ar Ghaoth Dobhair, baineadh siar as an Ghaeilge a chloisteáil á labhairt mar theanga phobal- ní teanga mharbh na leabhar a bhí inti, mar a chreideann mórán Protastúnach go fóill, dar leis.

Cé go dtuigeann Gordon go maith an cúlra tromchúiseach stairiúil, aistear uaigneach aonair a bhí ann do Phrotastúnach óg an Ghaeilge a shealbhú sna 80idí, agus na trioblóidí faoi lán seoil, in éagmais áiseanna ag an teanga i lár “neodrach” na cathrach, taobh amuigh de na seanleabhair a bhíodh ar fáil i Leabharlann Halla an Linéadaigh. Oibríonn sé anois le hULTACH, eagras a bunaíodh chun na teanga a chur chun tosaigh ar bhunús trasphobail sa tuaisceart.

Na nithe is suntasaí atá le baint as scéal Ghordon ná nach raibh timpeallacht fheiliúnach ann le blianta fada chun na Gaeilge a chur chun tosaigh i measc phobal Phrotastúnach nó aontachtach (agus ní hionann an dá rud) na sé chontae ar bhealaí a fhreagair dá n-ionannas áite, dúchas agus cúlra creidimh, agus nach raibh spásanna dóibh chun an teanga a shealbhú, dá mbeadh suim acu inti. Bhí faillí sa chóras oideachais freisin. Is léir go raibh forbairtí de dhíth chun an fhís gur seoid do mhuintir uile na hÉireann í an Ghaeilge a réadú. Conas mar atá cúrsaí anois?

Aonghus Dwane

(Foilsíodh an t-alt seo i mBeocheist an Irish Times ar an 20 Deireadh Fómhair 2009)

Oilithreachtaí- traidisiún ársa in oiriúint do shaol ár linne

An sainmhíniú coitianta a thugtar ar “Oilithreacht” ná turas fada a dhéanamh go láithreán naofa éigin mar chleachtas deabhóideach spioradálta. Téann traidisiún na hoilithreachta siar go tús ré na Críostaíochta- agus is féidir go raibh a bhunús sa turas a rinne na Giúdaigh tríd an Éigipt.

Sa mhoch-eaglais Críostaí ar na hoileáin seo, bhí cáil ar áiteanna áirithe mar láithreáin naofa, agus tuigeadh go mbaintear leas spioradálta as turais a dhéanamh chucu–Dún Phádraig, Cluain Mhic Nóis, Sceilig Mhichíl, Oileán Í Cholm Cille (tobar na Críostaíochta in Albain) agus Cantarbaraí i Sasana (áit ar cuireadh Thomas à Beckett chun báis) ina measc. Ar ndóigh, bíonn traidisiún na hoilithreachta le feiceáil freisin i mór-thraidisiúin reiligiúnacha eile an Domhain- na hIoslamaigh ag dul go Meice agus Medina, cuir i gcás.

Tá athbheochan tagtha ar nós na hoilithreachta sa traidisiún Anglacánach. I 1963, ghlac cléirigh de chuid Eaglais na hÉireann páirt i dturas curaí go hOileán Í Cholm Cille, le comóradh 1,400 bliain a dhéanamh ar theacht Naomh Colm Cille ann. Ar Lá ‘le Pádraig, eagraítear siúlóid phaidre ó Shabhall go dtí Ardeaglais Dhún Phádraig, áit ina gcuirtear seirbhís idirchreidmheach ar siúl. Threoraigh an tEaspag Harold Miller an tsiúlóid i mbliana. I 1921 rinne an tAthair Alfred Hope Patten, sagart Anglacánach, athchóiriú ar scrín na Maighdine Muire i Walsingham Shasana, agus bíonn oilithreachtaí ag dul ann ó dheoisí Eaglais Shasana ar bhonn rialta- ceann acu treoraithe ag Ardeaspag Chantarbaraí, Rowan Williams. Anuraidh, chuaigh Williams ar oilithreacht go Lourdes i ndeisceart na Fraince i dteannta 10 n-easpag Anglacánacha, 60 sagart agus 400 adhraitheoir, agus thugadar cuairt ar grotto an taispeántais. Cháin an tUrr Jeremy Brooks, stiúrthóir Chumann Phrotastúnach na Fírinne, Williams go géar as an turas seo. Eagraíonn Cairde Ardteampall Chríost i mBaile Átha Cliath turas/ oilithreacht le linn shéasúr an Fhómhair gach bliain. Bíonn na céadta míle ó gach aicme chreidimh ag triall ‘chuile bhliain ar an Camino de Santiago, bealach Naomh Séamais i dTuaisceart na Spáinne.

Céard iad na buanna atá ag oilithreacht sa domhan comhaimseartha- domhan ina mbíonn strus mór ar dhaoine de bharr riachtanais oibre agus brú na teicneolaíochta- domhain ina mbíonn fáil ar dhaoine de shíor ag bun líne fón póca, ar Blackberry nó trí cheangal idirlín?

Bhuel, cosúil le turas ar bith eile, tá athrú suímh i gceist- caithfidh tú dul áit éigin atá éagsúil ó d’ionad oibre nó cónaithe ar feadh tréimhse. Is féidir é sin a dhéanamh id’ aonair nó i gcomhluadar. Ná bí ag ceapadh nach mbíonn an chraic agus an spraoi i gceist le hoilithreacht (is léir ó Scéalta Chantarbaraí Geoffrey Chaucer go raibh le fada an lá). Tagann na hoilithrigh le chéile ag na béilí agus bíonn imeachtaí cosúil le seisiúin amhránaíochta ar siúl sna hóstáin ina bhfanann siad, nó eagraítear turais lae chuig láithreáin shuimiúla sa cheantar. Bíonn saoire ón ngnáthshaol agus an chráifeacht ag oibriú i dteannta a chéile. Ar leibhéal eile, feidhmíonn an deasgnáthas cráifeach mar bhealach chun an intinn a chiúnú síos, nó a mhoilliú, de bharr an athrá a ghabhann leis- na hoilithrigh ag gabháil thart ag aithris paidreacha- cineál mantra a bhíonn ann.

Turas, saoire, ciúnú aigne- is léir go bhfuil fiúntas do shaol ár linne ag baint le hoilithreacht.

(Foilsíodh an t-alt seo sa Church of Ireland Gazette ar an 10 Deireadh Fómhair 2009).